De avondklok in verleden en heden in het Groene Hart

In de middeleeuwen en vroegmoderne tijd bestond het begrip avondklok letterlijk. De avondklok werd geluid om aan te geven dat de stadspoorten werden gesloten. De poortwachters leverden de sleutel in bij de magistraat. Tot de morgenklok in de daaropvolgende ochtend kon niemand er meer in of uit en werd het kwaad buiten de poort gehouden.

De avondklok was ook vaak het signaal voor andere beperkingen, waaronder het verplicht dragen van een lantaarn en het doven van haardvuren om stadsbranden te voorkomen. Herbergen en tavernen moesten hun deuren sluiten en prostituees hun werkzaamheden beëindigen. De rust werd bewaakt door de schutterij, die verantwoordelijk was voor de nachtwacht.

Bodegraven-Reeuwijk
De in januari 2020 ingestelde avondklok is niet iets nieuws in onze regio. Bodegraven bestond al in de Romeinse tijd. Reeuwijk was in de Middeleeuwen een veenontginningsnederzetting (het kreeg in 1248 ook de naam ‘Reeuwijk’). Zo rond 1300 bestond er ook al een avondklok. De huizen in onze dorpen waren meestal eenvoudig gebouwd en voorzien van rieten of strooien daken. Voor werkzaamheden gebruikte men open vuren, zoals bij de smid en de bakker. Ook werd gekookt in de huizen en bestond de verwarming uit een open vuur. ‘s Avonds moesten deze vuren worden gedoofd en afgedekt met een vuurstolp, zodat er in de nacht geen brand kon ontstaan. De plaatselijke nachtwaker ging daarvoor met een bel of een klepper rond. Letterlijk werd zo ‘de avondklok geluid’. De vuren moesten worden gedoofd.

Toen Bodegraven een kerk met een luidklok kreeg, nam die de functie over. Stadsklokken werden een belangrijk communicatiemiddel. Steden kregen een belfort of klokkentoren waarin een stadsklok werd opgehangen. Het kon ook voorkomen dat het stadsbestuur een klok in een kerktoren plaatste of pachtte. In tegenstelling tot kerkklokken bleven stadsklokken ongewijd en kregen ze geen eigen naam. De hervormde kerk in Waarder heeft van oorsprong de functie van brandklok. Deze werd geluid als waarschuwing bij een uitgebroken brand. Zo hebben meerdere kerkklokken een functie uit het verleden.

Klokken in het land
De avondklok ging aanvankelijk gelijk op met de zonsondergang, maar later werden vaste tijden geïntroduceerd. Deze tijden verschilden per stad. Overschrijding van de avondklok werd beboet.

In de avond was het donker en stil in de steden. De introductie van straatlantaarns maakte de avonden in steden lichter en levendiger. De avondklok wordt ook in de 21e eeuw in sommige steden als traditie nog geluid. Culemborg, Putten, Doesburg, Ede, Lochem, Terborg, Lunteren, Zutphen, Aalten, Hummelo, Winterswijk, Huissen, Gendringen, Otterlo en Zelhem kennen nog een avondklok.

In de loop der tijd werd de hoofdklok vergezeld van klokken voor specifieke functies, zoals een werkklok, een klok bij brand, kermis, raadsbesluiten en een avondklok. De avondklok werd ook wel ‘wingeroen’, ‘achterste clocke’, ‘laetste clocke’, ‘slaepclocke’, ‘boeveclocke’, ‘diefclocke’, ‘drabbeclocke’, ‘donkerclocke’, ‘ruymclocke’ of ‘waeckersclocke’ genoemd.

Tweede Wereldoorlog
Al kort nadat de Duitsers de macht in 1940 hadden overgenomen, werd er een avondklok ingesteld. Op zaterdag 14 september 1940 werd er onverwacht via grote aanplakbiljetten door de Duitse machthebbers afgekondigd dat men van 23.00 uur ’s avonds tot 4.00 uur ’s morgens niet meer buiten mocht zijn. Later werd die tijd vervroegd naar 20.00 uur ’s avonds. Er werd gewaarschuwd dat bij overtreding met scherp kon worden geschoten. De plaatselijke winkels, die meestal ook in de avond nog open waren, moesten al om 18.00 uur dicht en de kerken mochten zondag geen avonddiensten meer houden.

Omdat ook alle huizen en straten verduisterd waren, was het in de winter toch al geen pretje om in het donker buiten te zijn. Men droeg speciale lichtgevende speldjes, zodat men een tegenligger toch nog kon zien.

Corona
We ontkomen er niet aan om het nog even over onze huidige avondklok te hebben. De reden voor het instellen van de huidige avondklok is een hele andere dan in het verleden. De overeenkomst is dat men voorzichtig moet zijn en dat dat wordt afgedwongen met een maatregel van de overheid. Het feit dat er vroeger ook al boetes en straffen op de naleving stond, betekent dat het een zeer ingrijpende maatregel is waar de mens veel moeite mee heeft. Het is een beperking van de vrijheid.