Waar rook is, is iemand die ‘brand!’ schreeuwt

BODEGRAVEN - Dit jaar werd Bodegraven opgeschrikt door de concrete gevolgen van online complottheorieën in de vorm van bloemleggingen op begraafplaats Vredehof. Op 2 juli werden de complotdenkers veroordeeld. Burgemeester Christiaan van der Kamp en advocaat Cees van de Sanden zijn blij met het vonnis, maar er is nog werk aan de winkel. Van der Kamp: “De zaak staat voor een breder maatschappelijk probleem.”

Op begraafplaats Vredehof legden volgers van complotdenker en oud-Bodegraver Joost K. begin dit jaar bloemen bij de graven van kinderen. Samen met Micha K. en Wouter R. verspreidde Joost het verhaal dat de kinderen slachtoffers waren van een satanisch pedonetwerk. Nabestaanden voelden de bloemen als schending van de grafrust van hun dierbaren. De gemeente besloot daarom de begraafplaats af te sluiten voor niet-nabestaanden. “In mijn gesprekken met de nabestaanden zag ik veel boosheid en verdriet dat hun families in de complottheorie waren getrokken,” vertelt burgemeester Van der Kamp, “Maar vooral zag ik machteloosheid. Want hoe kom je er weer vanaf?” Advocaat Van de Sanden vult hem aan: “Die machteloosheid van inwoners hebben wij omgezet in vastberadenheid. Dit moest stoppen.”

De gemeente stapte naar de rechter om de openbare orde te bij de bron aan te pakken. Op 2 juli kreeg de gemeente gelijk. De bankrekeningen van de complotdenkers zijn bevroren om de emotionele, materiële en procedurele schade te verhalen en veel video’s zijn inmiddels verwijderd. De gemeente neemt nu contact op met de platforms waar de video’s staan om ook de laatsten te verwijderen en nieuwe video’s te voorkomen. Daarmee is de kous helaas niet af. Burgemeester Van der Kamp: “Was het maar alleen een juridisch conflict. Dit is veel groter.”

Gevaarlijke cocktail
Complottheorieën zijn zo oud als de weg naar Kralingen, maar ze zijn gevaarlijker geworden. Ze gaan niet meer alleen over de vorm van de aarde (plat of rond), maar bevatten ook harde, persoonlijke beschuldigingen. Internet speelt een grote rol bij de verspreiding van deze theorieën.

De bloemlegging op de begraafplaats is de eerste keer dat een complottheorie concrete gevolgen heeft in Nederland. “Pizzagate in de polder,” noemt Van de Sanden het, verwijzend naar de Amerikaanse voorloper, waarin een man een pizzeria binnendrong met een geweer omdat hij dacht dat daar een pedonetwerk verstopt zat. “Online opruiing en complottheorieën komen hier bij elkaar. En het is nog een verdienmodel ook, want de makers vragen om donaties en verkopen t-shirts.”

Bevoegdheden over de grens
Dat de Bodegraafse complottheorie kwaadaardig was, was duidelijk, maar de gemeente moest hard zoeken naar een manier om er iets aan te doen. Burgemeester Van der Kamp: “Ik heb een mooi boekje met alle bevoegdheden van de gemeente om de openbare orde te handhaven. Het is 143 pagina’s. Daarin gaat maar een halve pagina over online, en dat gaat alleen over bescherming van gegevens. Borden in de tuin kan de gemeente wel aanpakken, video’s op internet niet.”

Dat komt doordat internet niet aan grenzen gebonden is. Normaal gesproken heeft de burgemeester alleen iets te zeggen over zaken die binnen de fysieke gemeentegrenzen spelen. Het vonnis van 2 juli is daarom baanbrekend. “Het betekent dat de gemeente ook online moet kunnen ingrijpen om haar inwoners te beschermen. Als particulier is dat namelijk niet te doen,” legt de burgemeester uit. “De tijd dat internet vrij was van regels, is voorbij. Ik hoop dat politiek Den Haag en de Autoriteit Persoonsgegevens zich snel over deze kwestie buigen.”

Goed geïnformeerd
De video’s worden verwijderd, maar er zijn nog steeds veel mensen die de overheid wantrouwen door de complottheorieën. De burgemeester hoort vaak dat zij bij hun standpunt blijven onder het motto ‘waar rook is, is vuur’. “Maar dat spreekwoord komt uit een tijd zonder internet, toen je met je eigen ogen de rook zag,” zegt Van der Kamp. “Nu roept er een onbekende ‘Brand!’, de brandweer komt en er blijkt helemaal geen brand te zijn. Maar de onbekende zegt dan: ‘Er is wel brand, maar de brandweer zit in het complot.’”

Het internet en sociale media in het bijzonder zorgen vervolgens dat we alleen nog maar mensen te zien krijgen die ‘Brand!’ schreeuwen. De burgemeester heeft dan ook begrip voor dat geloof. “Als je twintig websites hebt bezocht die allemaal zeggen dat er een satanisch pedonetwerk is, dan snap ik dat je het gevoel hebt dat je goed geïnformeerd bent. Toch is dat maar een heel klein hoekje van het internet. Het betekent niet dat de wereld niet anders in elkaar kan zitten.”

Hij doet een oproep aan iedereen die zich misleid voelt door dit complot of zich zorgen maakt over de uitlatingen die hij of zij heeft gedaan. “Laat je ondersteunen. Praat met familie, vrienden of een psycholoog. Maar haal geen anderen door het slijk. Dat we het niet altijd eens zijn in dit land en elkaar kritisch bevragen is goed, maar mensen beschuldigen en bedreigen zonder een begin van bewijs is strafbaar. Dat moet echt stoppen.”

Tekst: Key Tengeler
Archiefbeeld: Leonie Vreeswijk-Feith